De brievenbesteller
Het principe van een bode bestond al in de tijd van de Romeinen. Vanaf 1500 spreken we van een meer toegankelijke bodebediening vooral via de koets. Vanaf 1600 zien we in Europa koninklijke postdiensten.
Gevoelige informatie werd via een bode verstuurd waarbij de brief verzegeld werd. De betaling van de (post)bode gebeurde door de ontvanger nadat de brief de hele weg te voet, per fiets, paard en kar (postkoetsen),… naar de bestemming had gemaakt.
Toen de postzegel nog niet was bedacht, moest meestal de ontvanger van post voor de zending betalen. Dit gaf problemen als de geadresseerden de brief niet wilde hebben of verhuist waren. Dan bleef de postbode met de post zitten, zonder dat de kosten voor bezorging konden worden geïnd.
Het ontstaan en de eerste postzegel ter wereld.
In 1835, stelde Lovrenc Kosir aan de minister in Wenen voor opplakbare postrechtstempels te laten vervaardigen. Deze zouden dan aan de adreskant of de achterkant van een brief kunnen worden aangebracht, in plaats van een lakstempel.
De Engelsman Rowland Hill bedacht in 1837 het systeem om niet de ontvanger maar de afzender van een brief de kosten voor het vervoer te laten betalen. Om te bewijzen dat men had betaald, moest de afzender op het postkantoor een bewijs van betaling kopen.
Dit bewijs van betaling is wat we nu kennen als een postzegel. Als die postzegel op een brief was geplakt, was de afzender “vrij van belasting”.
Het idee van Rowland Hill werd door het Britse parlement voor toepassing aanvaard en door koningin Vitoria goedgekeurd. Op 6 mei 1840 werd de allereerste postzegel ter wereld op een brief geplakt. Deze postzegel toont het portret van koningin Victoria en de woorden postage en one penny. (Het port tarief dat moest worden betaald om een brief te versturen).
Postzegels: “Niet alleen om te kleven”
Wat is een postzegel? Is een klein stukje bedrukt papier met een bepaalde waarde. Meestal gegomd of zelfklevend. Door een frankeergeldige postzegel op een poststuk te plakken wordt aangetoond dat de afzender port heeft betaald.
- bepaalde waarde: voor België centiemen (c), franken (F) en sinds de invoering van de euro op 1 januari 1999, de waarde in eurocenten en euro.
- gegomde postzegel: is een postzegel voorzien van een droge gom laag. Deze laag wordt kleverig als men deze vochtig maakt.
- zelfklevende postzegels: net zoals etiketten en de huidige prior postzegels.
- frankeergeldige postzegel: Elke Belgische postzegel afgegeven na 1962 postfris kan je gebruiken om op een brief, kaart of pakje te kleven.
- port: ook porti, porto, portokosten zijn briefkosten of verzendingskosten.
De eerste postzegel in België
Een inspecteur van de Belgische posterijen werd in 1840 naar het Verenigd Koninkrijk gestuurd om het Britse systeem te onderzoeken. In 1847 werd een wet aangenomen die het gebruik van postzegels regelde.
Op 1 juli 1849 verscheen de eerste postzegel in België. Ze werden gedrukt in Brussel, van platen die werden gemaakt door graveur Jacob Wiener, en toonden koning Leopold I, naar een portret van de Brusselse schilder Charles Baugniet.
Het papier was handgeschept en voorzien van een watermerk en de zegels waren ongetand. De tarieven waren 10 en 20 centimes. Een paar maanden daarna is de tweede reeks zegels uitgekomen. Deze uitgave verschilt van de eerste qua achtergrond. Verder werd er ook een 40 centimes toegevoegd voor post naar Frankrijk, Luxemburg, het Verenigd Koninkrijk en Zwitserland.
handgeschept papier: papiersoort met de hand vervaardigd, meestal voorzien van een watermerk. Karakteristiek zijn de ruwe randen die bij de vorming van het blad ontstaan. Die meestal worden behouden als teken van kwaliteit.
watermerk: een watermerk is een beeld dat in het papier wordt geperst tijdens de fabricage. In feite is het papier op die plaatsen dunner.
Veranderende functie van de postzegel
De postzegel is oorspronkelijk uitgevonden om het overbrengen van berichten via de postbode efficiënter te laten verlopen. De zegel is nu niet meer uitsluitend een kwitantie voor een nog te verlenen dienst. De postzegel is ondertussen bekend geworden en de afbeeldingen van koningen en belangrijke politici maken plaats voor afbeeldingen van ook ander bekende personen (kunstenaar, wetenschappers,…) kunstwerken, promotie van evenementen, ….De functie van de postzegel is thans zeer gevarieerd: er wordt gecollecteerd voor goede doelen, en er worden belangrijke gebeurtenissen en personen herdacht, toeristen worden gelokt, opvoedkundige en gezondheidsadviezen worden verstrekt, waarden en normen en vredesboodschappen worden overgebracht en soms fungeert de zegel als politiek propagandistische affiche.
Het aantal postzegels op de markt waren toen beperkt, dus men kon verzamelingen per land aanmaken. De postzegel werd al snel hergebruikt en posterijen waren genoodzaakt de zegels te ontwaarden, zijnde via een stempel. De eerste stempels bestonden uit een datum om later dan ook het postkantoor of gemeente aan toe te voegen. Aan de hand van de stempels kan men de weg van de brief terug reconstrueren (posthistorie).
De druktechnieken en tanding systemen waren aan de start ook niet optimaal: fouten gebeurden. Als filatelist kan men zich dan ook verdiepen in druktechnieken, tandvariaties en plaatfouten.
Begin 1900 alsook tijdens de oorlogen was er enige creativiteit nodig naar het versturen van boodschappen via postdiensten bijvoorbeeld via luchtballon, zeppelin, vliegtuig, boot, duif,…
Luchtpost bestaat nog (alleen vliegtuig). Het verzamelen van poststukken die via de lucht zijn vervoerd is een aparte verzameltak nl. Aero filatelie.
Luchtpostzegels bestaan er al van 1930. De postzegel hierboven met als PA10A nummer werd uitgegeven in 1954.
De mens als verzamelaar
Instinctief verzamelt “de mens” heel graag. We kunnen dit instinct of deze drang terugvinden tot de oertijd, de periode van de jagers-verzamelaars die voedsel verzamelen om te overleven.
De 20e tot de 21e eeuw kent zo zijn rages van verzamelen: knikkers, bierkaartjes, pepermolens, flippo’s, sigarenbandjes, munten, strips, Pokémon… tot zelfs de occasionele stickeracties bij de supermarkt of andere winkelketens.
Postzegels verzamelen is hier niet anders in.
Als men meer verzamelt dan postzegels, dan wordt dit bestempeld als filatelie. Filatelie gaat een stap verder dan verzamelen. Is een studie, de organisatie van postzegels en het betrekken van andere materialen uitgegeven door de post.
Na de oorlog herstelde de economie zich, alsook de postdiensten. De meest toegankelijke manier om in contact te blijven met een naaste aan de andere kant van de wereld was “de brief”. Door massaproductie en interesse vanuit bedrijven kwamen er andere technieken op de markt om brieven te ontwaarden of in grote getallen kunnen versturen. Ook de druktechnieken verbeterden systematisch, wat meer mogelijkheden gaf, ruimer dan een afbeelding van staatshoofden. Daarnaast zagen de bedrijven publiciteitsmogelijkheden op brieven via een persoonlijke bedrijfsstempel (roodfrankeerstempels of reclamezegels) of publicatie op een postkaart (publibel).
Via een postzegel kan je een goed doel in de verf zetten of effectief steunen (toeslagzegel). Ook de posterijen gaven postzegels uit om hun maatschappelijke rol als bedrijf of als publiciteitsstunt te benadrukken. Algemeen waren postzegels ook een verzamelgoed waar filatelisten aan het postkantoor “uren” stonden aan te schuiven om de nieuwste zegels in hun collectie te bemachtigen.
Boodschappen konden ook kort zijn (telegram ) of via gele briefkaart (per voorbeeld een wedstrijd). Naast postzegels zijn er ook andere manieren of betalingsbewijzen om gebruik te maken van de dienstverlening van de posterijen. De gouden eeuw van de posterijen en bijgevolg de bijhorende hobby is aangebroken. De periode na de oorlog tot circa de jaren ’90.
Er ontstond ook een soort wedloop tussen landen om de mooiste postzegel uit te geven over maatschappelijke thema’s. En vooral ook niet vergeten over de ruimtevaart, de maanlanding en de Apollo vluchten.
De wereld van de hobby postzegels verzamelen kreeg verschillende takken, interessegebieden en “sociëteit”.
Het was hip en je behoorde tot een zekere sociale klasse als je aan filatelie deed. Werd ook beschouwd als een soort belegging omdat er zegels in waarde stegen hoe zeldzamer ze werden. Vooral postzegels met drukfouten, tanding fouten, … werden uiterst gegeerd.
De posterijen voerden nochtans een strikt beleid dat deze niet op de markt mochten komen en onmiddellijk vernietigd moesten worden. Wat niet altijd lukte en tot zeer unieke exemplaren van zegels leidde.
Na de jaren ’90 zien we een terugval, een stuk te verklaren door de opkomst van internet en computer. Ook al kan men vandaag de dag al veel informatie inwinnen over het verzamelen van postzegels E-mail en sociale media verdringen de nood aan het gebruik van briefwisseling.
We mogen er niet proberen aan toe te geven aan de gedachte dat de gouden jaren voor het verzamelen van postzegels in ons land achter de rug is.
Postzegeluitgiftes geven ons ook inzichten of een blik op de maatschappelijke thema’s die leven. De kwaliteit van de postzegel en de druktechnieken zeggen ook iets over de mogelijkheden op datum van de uitgifte. Typisch zijn de uitgiftes over geneeskundige thema’s zoals tbc, tsunami, covid pandemie…
Referenties
- https://immaterieelerfgoed.be/nl/wat-is-immaterieel-erfgoed
- https://postzegelclubcosmos.be/geschiedenis-van-de-postzegel/
- https://corporate.bpost.be/about-us/history?sc_lang=nl-BE
- http://klbp.be/
- https://stampostage.info/first-stamp-penny-black/
- https://vandaagindegeschiedenis.nl/1-juli/
- https://historiek.net/de-penny-black-de-allereerste-postzegel/80392/
- https://www.postzegelblog.nl/2016/11/25/de-omgekeerde-dendermonde/
- https://www.tijd.be/markten-live/vooruitblik/de-omgekeerde-dendermonde/10178745.html
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Omgekeerde_Dendermonde
- https://www.fv-degeldersevallei.nl/home/michel-wnf-catalogus/
- https://www.exponate-online.de/e_verteiler.asp?a=1
- BOEKEN
- Jeugdfilatelie Nederland, Het ABC van postzegels verzamelen Deel 1-2
- Stichting Nederlandsch maandblad voor filatelie (1984) Filatelie: geschiedenis, stempels, postwaardestukken en zegels. Zuid boekproductis bv
